mijn kijk op

Berdyaev: Slavernij & Vrijheid

Nikolaj Aleksandrovitsj Berdyaev (Russisch: Никола́й Алекса́ндрович Бердя́ев) leefde van 1874 tot 1948 en was een Russische cultuur- en godsdienstfilosoof. Hij kwam uit een adellijk geslacht, studeerde aan de Universiteit van Kiev en was aanhanger van het marxisme, hij zat meerdere malen gevangen als marxist. Later brak hij met het marxisme, en ontwikkelde een andere denkwijze, waarbij wel het sociale element van het marxisme doorschemert. In de Filosofie van Berdyaev staat de menselijke persoon centraal.

“De waarheid is aristocratisch”

Aldus Nikolai Berdyaev in zijn werk "Slavernij en Vrijheid", zijn betoog over het christelijk existentialisme. Volgens Berdyaev is de traditionele aristocratie (en de wetenschappelijke ‘deskundigheid’ die haar eigen is) mede verantwoordelijk voor de vingerende slavernij aan samenleving en cultuur. Niettemin meent hij dat ook de bevrijding van deze slavernij slechts door een zekere aristocratie kan worden geïnitieerd. Deze paradox zal centraal staan in de tekst. Hoe bedoelt Berdyaev dit precies? En van welke aristocratie komt de verlossing der slavernij? Om deze vragen te kunnen beantwoorden zal er ten eerste worden gekeken naar Berdyaevs’ slavernij door de maatschappij. Vervolgens wordt zijn standpunt tegenover de traditionele aristocratie verder toegelicht en zal deze tevens worden gekoppeld aan het persoonlijke levensverhaal van Berdyaev. Daarna moet er worden gekeken welke ‘aristocratie’ dan wel goed is, welke kan worden gezien als verlossing. Ten slotte volgt er een beknopte conclusie inhoudende een antwoord op de hoofdvraag.

Slavernij van de mens tegenover de slavernij

Net als instituten, de mens zelf en het moderne christendom, is ook de maatschappij een bron van slavernij volgens Berdyaev. Opnieuw gaat het hier om objectivering. “Het organische ideaal van de maatschappij is een leugen, die tot slaaf maakt”,“Het organische in de maatschappij is een illusie van de objectivering". “Het 'Wij' is geen collectief subject of object. Het 'Wij' heeft een existentiële betekenis, maar het is geen existentieel centrum.” Volgens het christelijk existentialisme, en dus Berdyaevs’ filosofie, is de persoon het belangrijkst, in de persoonlijkheid huist de essentie van de mens, zijn creativiteit.

Duidelijk mag dus zijn, dat een maatschappij, de gemeenschap die de persoonlijkheid achter zich laat, hier lijnrecht tegenover staat. “De persoonlijkheid is niet een deel van de maatschappij: wel is de samenleving een deel van de persoonlijkheid.” Berdyaev wil hiermee zeggen, dat de mens niet gedefinieerd moet worden door de maatschappij, de maatschappij zit wel in de mens, de persoonlijkheid, maar moet er zeker niet door overheerst worden. Slavernij van de persoon is per definitie slecht.

De aristocratische waarheid

Berdyaev groeide zelf op tussen de aristocraten, hij maakte er deel van uit. Toch bedeelt hij in zijn werk de culturele elite een slechte rol toe, onder hen vindt slavernij via de maatschappij zijn weg. “Niets is meer afstotelijk dan de trots en minachting van een gesloten elite.” Berdyaev volgde niet het pad dat voor hem was uitgelegd, hij zocht meer. Hij lijkt dan ook naar zichzelf te verwijzen wanneer hij zegt; “Het genie vindt nooit zijn weg in de maatschappij, het verrijst er altijd boven.” Een uitspraak die later genuanceerd wordt door; “Niet alleen het genie, maar elk mens staat boven de samenleving, hoger dan de staat, een zuiver menselijk belang staat boven het staatsbelang of het belang van de samenleving” Berdyaev meent dat de enige manier om mens te worden is, door je los te maken van ‘de wereld’. Om persoon te worden zul je jezelf moeten vereenzamen. Vervolgens dien je de wereld echter niet aan zijn lot over te laten, maar dien je iets terug te doen voor deze wereld. Hetgeen dat Berdyaev heeft gedaan door zijn sporen achter te laten in de filosofie.

Deze genoemde vereenzaming, en het ‘boven’ de wereld te staan, is ook aan te duiden als aristocratie, dat simpelweg verwijst naar ‘de besten regeren’. “De waarheid is aristocratisch in dien zin, dat een bereiken voorstelt van kwaliteit en perfectie”
Waarin deze aristocratie verschilt met de aristocratie waar Berdyaev in opgroeide, legt hij ook uit: “Dit betekent echter beslist niet dat de waarheid zou bestaan voor een uitverkoren kleine groep, voor een aristocratische groep. De waarheid bestaat voor het gehele mensdom.” Het is dus voor een ieder mogelijk om tot deze groep te behoren, er wordt geen onderscheid gemaakt door geld of bijvoorbeeld afkomst. Wel moet de mens er iets voor doen, hij moet ‘persoon’ worden.

Aristocratie als verlossing van slavernij?

Dit brengt ons terug naar de hoofdvraag; Volgens Berdyaev is de traditionele aristocratie (en de wetenschappelijke ‘deskundigheid’ die haar eigen is) mede verantwoordelijk voor de vigerende slavernij aan samenleving en cultuur. Niettemin meent hij dat ook de bevrijding van deze slavernij slechts door een zekere aristocratie kan worden geïnitieerd. Hoe bedoelt Berdyaev dit precies? En van welke aristocratie komt de verlossing der slavernij?

Aristocratie betekent letterlijk ‘de besten regeren’. De traditionele aristocratie, waartussen Berdyaev opgroeide, maakt onderscheid op basis van geld en afkomst. Deze objectivering maakt de mens slaaf. Er hoort geen groep rijken te zijn die mag regeren over het ‘slaafse’ volk. Dé manier om slavernij te boven te komen is het worden van ‘persoon’, een persoonlijkheid ontwikkelen. Berdyaev meent dat dit de enige verlossing is, men moet zich vereenzamen, moet zich los maken van de wereld. Hij moet zelfs ‘boven de wereld staan’, dit boven de wereld staan verwijst naar een nieuwe vorm van aristocratie. Deze ‘moderne’ aristocratie is echter wél toegankelijk voor een ieder, zolang hij bereid is een persoon te worden. Duidelijk is dat de stelling een paradox is, geen antithese. Berdyaev ziet zijn ‘moderne’ aristocratie als verlossing voor slavernij aan de maatschappij en de gemeenschap.